Ο Κώτσος από την Απήνη και άλλες καλοκαιρινές ελληνικούρες

 

Για να πω την αμαρτία μου, εγώ μέχρι πρόσφατα τον Κώτσο από την Απήνη δεν τον ήξερα –ήξερα μόνο τον Μήτσο απ' τα Φάρσαλα, που έγινε αρχιγκάγκστερ στο τραγούδι του Φώντα Λάδη και του Μίκη Θεοδωράκη (στα Γράμματα από τη Γερμανία). Όμως πριν από λίγο καιρό, στην καθημερινή στήλη εξαίρετου σκιτσογράφου στην Ελευθεροτυπία, διάβασα το εξής απόσπασμα ανάλυσης για τον πόλεμο στο Λίβανο:

 

Όλοι … γνωρίζουν τη φύση της κρίσης στον Λίβανο … αρκετά, ώστε να μην πιάνονται πλέον κώτσοι κι εξ απήνης, όπως με τις πρώτες κρίσεις της μετασοβιετικής εποχής, τύπου Σερβίας.

 

Και ενώ με την ανάλυση μάλλον συμφωνώ, μου κάθεται στο λαιμό αυτό το "εξ απήνης", το οποίο βρίσκω ότι κουβαλάει χίλια δυο κουσούρια: πρώτον, έχει γραφτεί για φιγούρα· δεύτερον, μου φαίνεται ελαφρώς γελοίο το ανακάτεμα του ύφους και των επιπέδων, πιάστηκε κώτσος και "εξ απήνης"· τρίτο και φαρμακερό, είναι ολότελα λάθος: στα αρχαία ελληνικά, όπου ανήκει, η λέξη γράφεται με γιώτα, και πάντοτε, πάντοτε ξαναλέω, μονολεκτικά: εξαπίνης. Εξαπίνης έγραφε ο Όμηρος, εξαπίνης ο Θουκυδίδης, εξαπίνης ο Ξενοφών, εξαπίνης ο Γαληνός, ο Πλούταρχος, οι Εβδομήκοντα, οι πατέρες της εκκλησίας, όλοι. Μόνο στο κατώφλι της τρίτης χιλιετίας άρχισε η λέξη να γράφεται διχοτομημένη, "εξ απίνης", από τους πατέρες της νεοκαθαρευουσιανιάς. Και επειδή, αντίθετα με τους αρχαίους που λάτρευαν το μέτρο, για τους νεοκαθαρευουσιάνους το μπόλικο δεν βλάφτει, πολλοί άρχισαν να γράφουν την ανύπαρκτη "απίνη" με ήτα που, όσο και να πεις, κάνει τη λέξη πιο επίσημη απ' ό,τι το γιώτα που, πρέπει να το ομολογήσουμε, είναι τρε μπανάλ.

 

Για να σοβαρευτούμε· τα τελευταία χρόνια, μια από τις εκδηλώσεις της νεοκαθαρευουσιάνικης παλινόρθωσης είναι ότι κάποιες εκφράσεις, που εδώ και δεκαετίες είχαν καθιερωθεί να γράφονται ως μία λέξη, όπως εντάξει, απευθείας, αφενός, εντούτοις και οι οποίες ως μονολεκτικές καταγράφονται σε όλα τα σύγχρονα λεξικά (και στο λεξικό Μπαμπινιώτη), τώρα είναι μόδα να γράφονται χωριστά: εν τάξει, απ' ευθείας, αφ' ενός, εν τούτοις. Και βέβαια, κοντά στα ξερά παίρνει η μπάλα και τα χλωρά· εννοώ ότι πλάι στο "αφενός" το οποίο ας δεχτούμε ότι κάποτε πράγματι γραφόταν χωριστά, άρχισαν να διχοτομούνται και λέξεις που πάντοτε ήταν ενιαίες και αδιαίρετες, με πρώτο-πρώτο το καημένο το εξαπίνης, που όπως είπα πάντοτε ενιαίο γραφόταν· διότι στα σωστά ελληνικά η φράση "εξ απίνης" (ή "εξ απήνης") το μόνο που μπορεί να σημαίνει είναι "από την απίνη", κωμόπολη της επαρχίας από την οποία προφανώς κατάγεται ο συμπαθέστατος Κώτσος του τίτλου μας.

 

Ένα άλλο γνώρισμα των οπαδών της παλινόρθωσης είναι ότι αποφεύγουν να χρησιμοποιούν ρήματα που θεωρούν λαϊκά και μπασκλασαρίες, όπως τα σύνθετα με πρώτο συνθετικό το ξανα- ή το "μπαίνω". Η τάση αυτή κάνει θραύση στο αθλητικό ρεπορτάζ, όπου οι αγώνες δεν "ξαναρχίζουν" πια αλλά επαναρχίζουν, ενώ πολλές φορές ένας αναπληρωματικός παίκτης δεν "μπαίνει" αλλά "εισέρχεται στον αγώνα". (Αν και, για να είμαι δίκαιος, ομολογώ ότι δεν έχω δει ακόμα "εισήλθε στη μεγάλη περιοχή" –αλλά ας μην τους δίνω ιδέες). Τελευταίο θύμα του καθαρευουσιάνικου καθωσπρεπισμού φαίνεται πως είναι το πρέπει, που κι αυτό μπανάλ το βρίσκουν πολλοί και το αντικαθιστούν, όπου μπορούν, με το οφείλω. Ή μάλλον, το αντικαθιστούν και όπου δεν μπορούν, αν κρίνω από το εξής ωραίο μαργαριτάρι, που είναι παρμένο από την ανακοίνωση του προέδρου του ΠΑΣΟΚ για την αποπομπή του Γ. Παπαντωνίου (έτσι ώστε η πολιτική γκάφα να συνδυαστεί αρμονικά με μια γλωσσική): Οι αποκρατικοποιήσεις όταν απαιτούνται, οφείλουν να γίνουν με διαφάνεια και με γνώμονα το δημόσιο συμφέρον, την προστασία των μετόχων και του Έλληνα φορολογούμενου. Βέβαια, τα ελληνικά ολόκληρου του αποσπάσματος είναι ούτως ή άλλως για κλάματα, θα μου πείτε, και θα έχετε δίκιο.

 

Και καλά ως εδώ, θα έλεγε κανείς· ο παίκτης που εισέρχεται και οι αποκρατικοποιήσεις που οφείλουν να γίνουν θα μπορούσαν να θεωρηθούν χαριτωμένος φόρος τιμής στη μνήμη του Μποστ. Ακόμα πιο αχώνευτη βρίσκω εγώ προσωπικά την ισοπέδωση των διακρίσεων που προκαλεί η γκλαμουράτη νεοκαθαρεύουσα· τελευταίο παράδειγμα, που ψάρεψα σε λεζάντα εφημερίδας τον Ιούλιο: Σπαράσσει ο μικρός λιβανέζος, δείχνοντας ένα κακόμοιρο παιδάκι που σπάραζε στο κλάμα μπροστά στο γκρεμισμένο από τις ισραηλινές βόμβες σπίτι του. Όμως από το κλάμα μόνο "σπαράζει" κανείς· δεν σπαράσσει· μπορεί ένα κόμμα να "σπαράσσεται" από εσωκομματικές έριδες, μπορεί η βία να σπαράσσει τη χώρα, αλλά από το κλάμα και τον καημό μόνο σπαράζουμε, τουλάχιστον τους τελευταίους αιώνες.

 

Ένα τρίτο φαινόμενο, που αποτελεί ουσιαστικά την άλλη όψη του νομίσματος, είναι η ολοένα και σαφέστερη τάση να αφήνονται άκλιτες λέξεις ξένης προέλευσης ακόμα και αν έχουν ενσωματωθεί πλήρως στο ελληνικό κλιτικό σύστημα. Έχω ξαναγράψει γι' αυτό το φαινόμενο, π.χ. με αφορμή "τα παλτό" που τα ξανάκουσα και από την τηλεόραση πρόσφατα. Μια νεότερη περίπτωση ακλισίας, που πολύ φοβάμαι ότι θα τη βλέπουμε όλο και περισσότερο όσο θα πλησιάζει το 2008, είναι το Πεκίνο: όλο και περισσότερο βλέπω "οι Ολυμπιακοί αγώνες του Πεκίνο", παρά το γεγονός ότι η λέξη Πεκίνο δεν είναι ξένη, παρά εντελώς ελληνική. Στα κινέζικα λέγεται κάπως σαν Μπει-τζινγκ, στα αγγλικά λεγόταν Peking και τώρα Beijing, στα γαλλικά Pékin. Κι όμως, ακόμα και σε καλές εφημερίδες βλέπω άκλιτο: του Πεκίνο. Και όχι μόνο σε εφημερίδες: σε δελτίο τύπου του Υπουργείου Δημόσιας Τάξης, διαβάζω ότι ο υπουργός συζήτησε με Κινέζους επισήμους για τα προβλήματα ασφάλειας που ίσως παρουσιαστούν κατά τους Ολυμπιακούς Αγώνες "του Πεκίνο". Και, για να αποδώσω τα του Βύρωνος τω Βύρωνι, ο υπουργός είχε πει σωστά "του Πεκίνου", αλλά ο γραφειοκράτης που συνέταξε το δελτίο τύπου ήξερε καλύτερα. Όμως για να μη μείνει η ακλισία χωρίς υπουργικά εύσημα, έχω να παραθέσω ενυπόγραφο άρθρο του υφυπουργού εξωτερικών, που πλειοδοτεί: Για το λόγο αυτό το Υπουργείο Εξωτερικών δημιουργεί νέο προξενείο στην Καντόνα, που μαζί με αυτά του Πεκίνο και της Σαγκάη θα διευκολύνουν στην παροχή βίζας. Όχι μόνο "του Πεκίνο" αλλά και "της Σαγκάη" –για να ακολουθήσουν, υποθέτω, οι "Ολυμπιακοί αγώνες του Λονδίνο" το 2012. Καλό χειμώνα, λοιπόν!