Λάθη και "λάθη"

 

Σε πολλά από τα σημειώματα που δημοσιεύω στο Φιστίκι επικρίνω διάφορους δημοσιογράφους ή μεταφραστές για γλωσσικά τους ατοπήματα· σήμερα όμως θα υπερασπιστώ ορισμένα λάθη ή μάλλον ορισμένες γλωσσικές χρήσεις που θεωρούνται λάθος από πολλούς.

 

Αφορμή για το σημείωμα αυτό μού έδωσε σχόλιο αιγινήτικης εφημερίδας, στο οποίο επιπλήττεται η διοίκηση του νοσοκομείου για την "ανορθόγραφη" επιγραφή ΟΡΘΟΠΑΙΔΙΚΟΝ (αντί του "σωστού" Ορθοπεδικόν). "Χειρουργείο για παιδιά και μάλιστα όρθια;" ειρωνεύεται η καλή συνάδελφος. Και όμως, πρόκειται για θέμα κάθε άλλο παρά απλό. Είναι αλήθεια ότι τα περισσότερα λεξικά δέχονται ως ορθότερο τύπο, βάσει της χρήσης, τη γραφή με "ε", αλλά παραδίδουν και τη γραφή με "αι". Μάλιστα, αν ακολουθήσουμε την ετυμολογία, η γραφή με αι  εμφανίζεται ορθότερη, αφού ο Γάλλος De Bois-Regard που έπλασε τη λέξη το 1741 ως orthopιdie, την ετυμολόγησε από το αρχαίο ελληνικό παιδεία -και αρχική σημασία της λέξης ήταν η διόρθωση των σωματικών ελαττωμάτων και δυσμορφιών ιδίως των παιδιών. Πολλά μπορούμε ακόμα να προσθέσουμε, άλλωστε για το θέμα έχουν χυθεί τόννοι μελανιού, και διχάζει και τους καθ' ύλην αρμόδιους ορθοπεδικούς (ή ορθοπαιδικούς), αλλά το βέβαιο είναι πως δεν πρόκειται για… καραμπινάτη ανορθογραφία όπως θα ήταν αν έγραφε κανείς χηρουργείο και δεν δικαιολογεί την ειρωνεία της συναδέλφου.

 

Γενικότερα, θα έλεγα ότι αφ' ενός παραείναι εύκολος στόχος οι ανορθογραφίες (όχι ότι ορισμένες δεν είναι γουστόζικες) και ότι εν πάση περιπτώσει αν είναι να κρίνουμε την ελληνομάθεια κάποιου με μόνο το ισχνό κριτήριο της ορθογραφίας, καλό είναι τουλάχιστον να αποφεύγουμε να επικρίνουμε ως "ανορθόγραφες" τις περιπτώσεις διπλής και τριπλής αποδεκτής ορθογράφησης λέξεων·  για παράδειγμα, τα τρία εγκυρότερα καινούργια λεξικά της νέας ελληνικής, και εννοώ τα λεξικά του Μπαμπινιώτη, του Κριαρά και του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη, γράφουν διαφορετικά το καθένα την λέξη ξιπασιά: ξιπασιά, ξυπασιά και ξιππασιά! Είναι ακόμα ρευστή, κοχλάζει σε ορισμένες περιοχές η γλώσσα μας -ας περιμένουμε να καταλαγιάσει πριν εξαπολύσουμε μύδρους.

 

'Αλλη παρόμοια επίθεση εναντίον εύκολου στόχου είναι το απ' ανέκαθεν που θεωρείται εγκληματικό γλωσσικό λάθος και ένδειξη αγραμματοσύνης -είναι όμως έτσι; Θεωρητικά πρόκειται για σολοικισμό, αφού η έννοια της προέλευσης, το "από", βρίσκεται ενσωματωμένη στην κατάληξη -θεν. Στην πράξη όμως; Εδώ ο Όμηρος, γράφοντας πριν από τρεις χιλιάδες χρόνια, όταν το -θεν ήταν ζωντανό και διαφανές, κι όχι απολίθωμα όπως σήμερα, γράφει "απ' ουρανόθεν" (Ιλιάδα, 8.365) επειδή έτσι τον βολεύει στο μέτρο. Προφανώς οι τότε ακροατές του δεν θα το θεωρούσαν σολοικισμό. Αλλά και ο άγιος Παπαδιαμάντης χρησιμοποιεί το "από ανέκαθεν" (δυστυχώς δεν έχω κρατήσει την αναφορά, θα πρέπει να με πιστέψετε), ενώ άλλωστε η καθιερωμένη φράση "εκ του μακρόθεν" είναι, αν το σκεφτούμε, εξίσου σόλοικη με το απ' ανέκαθεν κι όμως κανείς δεν την επικρίνει.

 

Παρόμοια περίπτωση είναι και το "όλους όσους", όπως ας πούμε στη φράση "ευχαριστώ όλους όσους με ψήφισαν", που είναι κοινότατη στο στόμα των πολιτικών μας, αλλά είναι, σύμφωνα με ορισμένους καθαρολόγους, λανθασμένη, επειδή, λένε, το όσους είναι υποκείμενο του ρήματος ψήφισαν, άρα, λένε, πρέπει να μπει σε ονομαστική πτώση, επομένως το σωστό είναι "ευχαριστώ όλους όσοι με ψήφισαν". Τυπικά οι καθαρολόγοι έχουν δίκιο, βέβαια, αλλά ο νόμος της έλξης, όπως λέγεται, είναι πανίσχυρος και παρόμοιοι "λαθεμένοι" τύποι εμφανίζονται ήδη από την εποχή των ευαγγελίων. Ομολογώ όμως ότι εγώ τουλάχιστον, όταν γράφω, αποφεύγω το "όλους όσους" (για να μην κάθομαι να εξηγώ ότι δεν είμαι αγράμματος ελέφαντας) αλλά και το "όλους όσοι" (διότι και το πιο γερό στομάχι έχει όρια στην αντοχή του) και προτιμώ το "όλους εκείνους που…" ή, ακόμα καλύτερα και σφιχτότερα, σκέτο το "όσους".

 

Και τι να πει κανείς για εκείνον που, τώρα που με την πληροφορική η λέξη "χρήστης" έχει γίνει ψωμοτύρι, έκατσε και ξέθαψε την αρχαία εξαίρεση του κανόνα σύμφωνα με τον οποίο η γενική πληθυντικού δεν είναι "των χρηστών" αλλά "των χρήστων"; Στα αρχαία η σπανιότατη εξαίρεση (τέσσερις είναι όλες κι όλες οι λέξεις της αρχαίας που δεν κατεβάζουν τον τόνο στη γενική πληθυντικού: αφύη, ετησίας, χλούνης και χρήστης) εξηγείται: δεν ήθελαν οι αρχαίοι το "χρήστης", που είχε και αγοραίες έννοιες, να ακούγεται στη γενική πληθυντικού όμοιο με το "χρηστός" που ήταν σεβάσμια και ιερή λέξη. Αλλά αν είναι κωμικό να ανασύρει κάποιο ψώνιο στην επιφάνεια τον αρχαίο κανόνα, είναι θλιβερό να βρίσκονται αρκετοί που να τον δέχονται ανερώτητα και να τον εφαρμόζουν -αν και, τελικά, η μόδα των "χρήστων" ευτυχώς πέρασε, προς χαρά των απανταχού Χρίστων.

 

Αλλά ίσως συνεχίσουμε σε επόμενο σημείωμα.