Το ανοιξιάτικο στεφάνι (ή περιδέραιο)

 

Την άνοιξη φτιάχνουμε στεφάνια από λουλούδια, αλλά στα μεταφραστικά μας η φετινή άνοιξη του 2007 μας επιφύλαξε ολόκληρο στεφάνι από μαργαρίτες (με την έννοια του βιβλίου του Θ. Φωτιάδη), ή αν προτιμάτε, για να γίνω και πιο κατανοητός, περιδέραιο σωστό από μαργαριτάρια.

 

Ιστορίες για αγρίους και παλιά αγόρια

Για παράδειγμα, στις 21 Μαΐου διάβασα στην Ελευθεροτυπία ότι ένας τραγουδιστής ή κάτι τέτοιο στη Γαλλία κατηγορήθηκε από την πρώην γυναίκα του ότι την ανάγκασε να κάνει «άγρια έκτρωση». Άγρια έκτρωση δεν είναι αυτή που γίνεται σε μεσαιωνικό πύργο τα μεσάνυχτα από έναν τερατόμορφο καμπούρη που χρησιμοποιεί τις γροθιές για μέθοδο νάρκωσης· είναι κατά λέξη μετάφραση του γαλλικού sauvage, που σημαίνει χωρίς άδεια, παράνομη, όπως ας πούμε «affichage sauvage» είναι η παράνομη αφισοκόλληση, έξω από τους ειδικούς χώρους που προβλέπει ο νόμος –και όχι η άγρια.

 

Την επόμενη μέρα, στις 22 Μαΐου, άλλο ωραίο πετράδι, αυτή τη φορά από τη στήλη «Πρόσωπα και προσωπεία» της τελευταίας σελίδας, που έχει αποδειχτεί αδαμαντωρυχείο σωστό. Μιλώντας για τη Ζίμενς, όπου για πρώτη φορά διορίστηκε διευθύνων σύμβουλος που δεν προέρχεται από τα σπλάχνα της εταιρείας, ο καλός δημοσιογράφος μάς πληροφορεί ότι αυτή η πρωτοφανής κίνηση έγινε «ακριβώς για να σπάσει, εντός της εταιρείας, το κατεστημένο των «παλιών αγοριών» και να κάνει «δραματικές αλλαγές», ακόμα και στο διοικητικό συμβούλιο». Θα επισημάνουμε βέβαια τον φόρο στη γενικομανία (εντός της εταιρείας) αλλά ο θαυμασμός μας θα στραφεί στο αστραφτερό μαργαριτάρι των «παλιών αγοριών». Τι είναι άραγε τα παλιά αγόρια; Στα ελληνικά, τίποτα. Στα αγγλικά, απ’ όπου προφανέστατα παίρνει την είδηση και (κακο)μεταφράζει ο φίλος μας, είναι τα old boys, οι παλιόφιλοι, οι κολλητοί, οι κουμπάροι αν θέλαμε να χρησιμοποιήσουμε τη λέξη που έγινε της μόδας σε μια ανάλογη περίπτωση στα δικά μας.

 

 

 

Το Μπουγκαινβίλ της περισπούδαστης ασχετοσύνης

Το μαργαριτάρι αυτό δεν διαπράχθηκε το Μάη, απλώς τώρα το είδε ο Φίλος μου που Διαβάζει (σας έχω μιλήσει κι άλλη φορά γι’ αυτόν) και μου το μετέφερε. Σε βιβλίο του Άνταμ Κούπερ για την πρωτόγονη κοινωνία, που κυκλοφόρησε φέτος στα ελληνικά, γίνεται λόγος για το βιβλίο του Ντιντερό Supplement au voyage de Bougainville. Να διευκρινίσω ότι το βιβλίο του Κούπερ, το πρωτότυπο εννοώ, είναι γραμμένο στα αγγλικά, αλλά ο τίτλος του συγκεκριμένου έργου παρατίθενται στα γαλλικά. Και ο μεταφραστής αποδίδει τον τίτλο ως εξής: Συμπλήρωμα στο ταξίδι προς το Μπουγαινβίλ.

 

Και λοιπόν; θα πείτε –τάχα δεν υπάρχει Μπουγκαινβίλ, νησί στον Ειρηνικό; Υπάρχει, θα σας πω. Μόνο που τότε που το έγραψε ο Ντιντερό το βιβλίο του, το νησί δεν είχε πάρει ακόμα το όνομα αυτό. Θέλω να πω, το νησί Μπουγκαινβίλ ονομάστηκε έτσι από τον Γάλλο θαλασσοπόρο ντε Μπουγκαινβίλ, και το βιβλίο του Ντιντερό δεν είναι γραμμένο για κανένα ταξίδι προς το Μπουγκαινβίλ, αλλά για το ταξίδι του Μπουγκαινβίλ. Να το έκανε το λάθος κανένας ανώνυμος μεροκαματιάρης μεταφραστής, μπορεί και να το προσπερνούσα ασχολίαστο.

 

Μόνο που… μόνο που το λάθος το κάνει κάποιος που ασχολείται για χρόνια με ανθρωπολογία, εθνολογία, κλπ. δίνει διαλέξεις, γράφει βιβλία, κάνει σεμινάρια και μαθήματα, είναι ιδρυτής της Θρησκειολογικής Εταιρείας, θεωρείται βαθύς σχολιαστής· κι όμως, φαίνεται πως αγνοεί ένα τόσο βασικό κείμενο στο αντικείμενό του. Διότι το κακό είναι ότι το έργο αυτό του Ντιντερό είναι πολύ βασικό στην ανθρωπολογία και θα έπρεπε να το γνωρίζει κανείς είτε ξέρει γαλλικά, είτε δεν ξέρει.

 

Βέβαια, όποιος ξέρει γαλλικά θα έβρισκε τον σωστό τίτλο ακόμα κι αν αγνοούσε τον Ντιντερό και τον Μπουγκαινβίλ: στα γαλλικά, το ταξίδι προς το Μπουγκαινβίλ θα ήταν voyage vers Bougainville ή voyage à Bougainville, όχι voyage de Bougainville. Τι να υποθέσω; Να υποθέσω ότι ο μεταφραστής δεν ξέρει γαλλικά αλλά μόνο αγγλικά, γλώσσα στην οποία είναι γραμμένη το βιβλίο που μεταφράζει άλλωστε, και βαρέθηκε να ζητήσει έναν γαλλομαθή να του μεταφράσει τα γαλλικά παραθέματα;

 

Και καλά ο μεταφραστής. Την επιμέλεια του βιβλίου την έκανε η Βενετία Καντσά, κοτζάμ καθηγήτρια στο πανεπιστήμιο του Αιγαίου. Ούτε αυτή πρόσεξε την πατάτα; Τόσο πολύ αφ’ υψηλού επιμέλεια έκανε;

 

Από την άλλη, να είμαστε τουλάχιστον ευγνώμονες που αντί για τον Μπουγκαινβίλ μας προέκυψε απλώς το Μπουγκαινβίλ και όχι ξερωγώ τίποτα βουκαμβίλιες (διότι από εκεί ετυμολογείται και το όνομα του άνθους). Όσο για το κομψό «γ» στην απόδοση του ονόματος (Μπουγαινβίλ) αντί του χυδαίου «γκ», μου θυμίζει το μαργαριτάρι που λείπει από τη σκούφια της παροιμίας.

 

 

 

Ένα σχολείο από διάφανα ψάρια

Καμιά φορά αισθάνομαι ότι ματαιοπονώ όταν επισημαίνω μαργαριτάρια σαν το παραπάνω μια και κανείς δεν φαίνεται να τα προσέχει και να τα καυτηριάζει. Όχι μόνο το συγκεκριμένο βιβλίο (που, κατά τα άλλα, έχει υποφερτή μετάφραση, πρέπει να το αναγνωρίσω) αλλά και άλλα που βρίθουν από τερατώδη μεταφραστικά λάθη, κρίνονται επαινετικά στις παρουσιάσεις των εφημερίδων και των άλλων εντύπων, χωρίς να γίνεται καμιά αναφορά στα μεταφραστικά μαργαριτάρια (ή ανοσιουργήματα) που περιέχουν.

            Ωστόσο, η φετινή άνοιξη έφερε δυο αντιπαραδείγματα, δηλαδή δυο περιπτώσεις όπου μεταφραστικά ατοπήματα επισημάνθηκαν και καυτηριάστηκαν. Η πρώτη ήταν το ανέβασμα της όπερας Ο Νίξον στην Κίνα. Ο υποτιτλισμός, που μάλιστα είχε γίνει από ποιητή, περιείχε τερατώδη λάθη, τόσο χοντρά που θα άξιζε να τους αφιερώσω ολόκληρο άρθρο. Ωστόσο, επειδή δεν ήμουν αυτόπτης ή αυτήκοος, αρκούμαι στο να παραθέσω ένα μόνο μαργαριτάρι που το επισήμαναν σε κάποιο διαδικτυακό φόρουμ. Υπάρχει λοιπόν η φράση a school of transparent fish· για όποιον ξέρει πέντε αγγλικούλια, school δεν θα πει μόνο σχολείο· προκειμένου για ψάρια, σημαίνει «κοπάδι». Κι όποιος δεν ξέρει πέντε αγγλικούλια, ανοίγει το λεξικούλι του, κι αν έχει υπομονή, διότι το λήμμα school είναι μεγάλο το άτιμο, θα δει κάτω-κάτω «αγέλη, κοπάδι».

            Ο ποιητής μας όμως, που μετέφρασε λιμπρέτο κοτζάμ μεταμοντέρνας μινιμαλιστικής όπερας, και φαντάζομαι θα πληρώθηκε γι’ αυτό, ούτε πέντε αγγλικούλια φαίνεται να ήξερε, ούτε λεξικούλι φαίνεται να άνοιξε, διότι ‘μετέφρασε’: «Α school of transparent fish»  --> «Ένα σχολείο από διάφανα ψάρια»!!!!

            Και αυτό δεν ήταν το μοναδικό μαργαριτάρι· υπήρχαν κι άλλα, εξίσου υπερμεγέθη και απίστευτα. Και καλά ο μεταφραστής, που ανέλαβε μια δουλειά που σαφώς ξεπερνούσε τις δυνατότητές του. Ο επιμελητής τι έκανε; (Διότι υπήρχε και επιμελητής). Και οι υπεύθυνοι της παράστασης, σε μια ένδειξη αξιοζήλευτης τόλμης ή άγνοιας κινδύνου, τύπωσαν στο πρόγραμμα της παράστασης τη «μετάφραση» αντικριστά στο πρωτότυπο λιμπρέτο και τη μοίρασαν στους θεατές, έτσι που να μείνει κτήμα εσαεί το ανοσιούργημα.

            Το παρήγορο είναι ότι το κοινό αντέδρασε. Και στις εφημερίδες αλλά και κυρίως στο Διαδίκτυο έντονη ήταν η κατακραυγή για την εκτρωματική μετάφραση. Όπως ακόμα πιο έντονη ήταν η κατακραυγή, το κράξιμο θα έλεγα, για τη μετάφραση της σύμβασης που συμφωνήθηκε ανάμεσα στον Δήμο της Αθήνας και στην Ευρωλίγκα σχετικά με τους όρους διοργάνωσης του φάιναλ φορ του μπάσκετ που έγινε αρχές του Μάη στην Αθήνα.

 

 

 

17.000 ανεμιστήρες στο τελικά τέσσερις

Παρεμπιπτόντως, κατασταλαγμένη ελληνική απόδοση του φάιναλ φορ δεν ξέρω αν υπάρχει. Θα το έλεγα «αγώνες της τελικής τετράδας» ή «τελική τετράδα» πιο σύντομα. Στη σύμβαση όμως, όπως μας πληροφορεί ο Φίλιππος Συρίγος, που έφερε το θέμα στην επιφάνεια με άρθρα του στην Ελευθεροτυπία, το final four αποδίδεται «τελικά τέσσερις» και «τελικό γεγονός των τεσσάρων».

 

Ακόμα χειρότερα, μαθαίνουμε ότι η κάλυψη θα γίνει με φωτογραφικές μηχανές, διότι έτσι μεταφράστηκε το cameras του αγγλικού πρωτοτύπου.

 

Αλλά αυτά ωχριούν μπροστά στο επόμενο μαργαριτάρι, τι μαργαριτάρι δηλαδή, σωστόν αδάμαντα Κοχινούρ πεντακοσίων καρατίων. Στις κερκίδες του γηπέδου, λέει, θα υπάρχουν ανεμιστήρες. Γιατί; Μήπως επειδή κάνει πολλή ζέστη, Μάη μήνα; Ή άραγε για να μας πάρει και να μας σηκώσει; Διότι βέβαια, το αγγλικό κείμενο fans έγραφε, που σημαίνει «οπαδοί», αλλά έχει και ομόηχη λέξη που σημαίνει ανεμιστήρες.

 

Υποστηρίζω ότι αυτά ειδικά τα λάθη είναι αδύνατο να τα διαπράξει άνθρωπος, όσο αστοιχείωτος κι αν είναι. Τι έγινε λοιπόν; Μαντεψιά θα κάνω, αλλά μάλλον πέφτω μέσα. Το κείμενο δεν το μετάφρασε άνθρωπος, αλλά μηχανάκι, πρόγραμμα αυτόματης μετάφρασης. Για το πρόγραμμα, ιδίως άμα πρόκειται για κανένα φτηνό σαν τα τζάμπα που κυκλοφορούν στο Διαδίκτυο, το fans είναι ανεμιστήρες ανεξάρτητα από συμφραζόμενα.

 

Όσο για την καρμιριά των υπευθύνων (πιθανότατα του Δήμου της Αθήνας) που ξόδεψαν τόσα για τη διοργάνωση αλλά λυπήθηκαν το πεντακοσάρικο που θα έδιναν σε έναν άνθρωπο μεταφραστή τι να πει κανείς; Πάντως συναγωνίζεται (η καρμιριά τους) την αδιαφορία τους, για να μην πω τον γραψαρχιδισμό τους, που έβαλαν κοτζάμ σύμβαση, νομικό κείμενο παναπεί, να μεταφραστεί από μηχανάκι και μετά δεν φρόντισαν να το κοιτάξει τουλάχιστον ένας άνθρωπος για να μαζέψει τις χοντρές πατάτες.