Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία - Από τη σχολή στο σκουλαρίκι μέσω Αδωνη

Το σημείωμα αυτό δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Αυγή την Κυριακή 5 Οκτωβρίου 2008.

Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία – Από τη σχολή στο σκουλαρίκι μέσω Άδωνη

Διάβαζα τις προάλλες (στις 19.9 για την ακρίβεια) μια «ειδική έκδοση» της Απογευματινής με τίτλο "Παιδεία", ένα τεύχος 104 σελίδων, με άρθρα πρυτάνεων, εκπροσώπων κομμάτων, κλπ., περί παιδείας, με μπόλικη διαφήμιση «κολλεγίων» (για να μην ξεχνιόμαστε), και, καθώς δεν λείπει ο Μάρτης από τη σαρακοστή, με άρθρο του τηλεβιβλιοπώλη βουλευτή του Λάος, του Άδωνη Γεωργιάδη.

Το άρθρο έχει κάμποσες εθνικιστικές μπαρούφες (π.χ. «η ελληνική γλώσσα είναι μία μαγική γλώσσα διότι έχει σχεδόν μία λέξη για το κάθε θέμα»), αλλά θα σταθώ στην τελευταία παράγραφο, διότι εκεί λέει με μισές αλήθειες κάμποσα ψέματα και διότι καπηλεύεται την ετυμολογία για να συκοφαντήσει.

Λέει λοιπόν ο κ. Άδωνις ότι η λέξη σχολείο «που χαρίσαμε σε όλες τις γλώσσες της γης, κατά κυριολεξία σημαίνει τον χώρο που περνάμε τη σχόλη μας … δηλαδή στο σχολείο πάμε για να ευχαριστηθούμε στον ελεύθερό μας χρόνο» –συγκρίνετέ το αυτό, συνεχίζει, «με την εικόνα των έξαλλων παιδιών που αναλώνονται σε καταλήψεις … και θα καταλάβετε σε πόσο λανθασμένο δρόμο βρισκόμαστε»

Πράγματι, στα αρχαία ελληνικά η λέξη σχολή σήμαινε αρχικά την ανάπαυση, την απραξία, τον ελεύθερο χρόνο, ενώ η ασχολία σήμαινε ακριβώς την απουσία αργίας, ελεύθερου χρόνου. Η αρχαία σημασία επιβιώνει και σήμερα, ως σχόλη ή σκόλη (Κυριακή γιορτή και σκόλη να ’ταν η βδομάδα όλη, τραγουδούσε η Αλίκη), αλλά και στο σχόλασμα των μαθητών ή των εργαζομένων. Ο τόνος έχει ανέβει στη σημερινή χρήση, για να αποφεύγεται η σύγχυση της σχόλης με τη σχολή που σήμερα σημαίνει άλλο πράγμα –αυτό το λέμε προφύλαξη.

Λοιπόν, όταν ο Αθηναίος της εποχής του Περικλή έλεγε «σχολήν άγω» αυτό σήμαινε ότι καθόταν αραχτός και ήρεμος· και επειδή μόνο ο απαλλαγμένος από τις σκληρές βιοποριστικές ασχολίες μπορούσε να αφιερώνει χρόνο στη συζήτηση με άλλους και στην πνευματική του καλλιέργεια, σιγά-σιγά η λ. σχολή παίρνει τη σημασία «σπουδή, φιλοσοφική συζήτηση» και αργότερα, στην ελληνιστική εποχή, φτάνει να σημαίνει και το μέρος, το ίδρυμα όπου σπουδάζει κανείς και αποκτά γνώσεις.

Από τη σχολή προέρχεται και το λατινικό δάνειο schola, που είναι η αρχή όλων των σημερινών school, école, scuola και των άλλων λέξεων σχεδόν όλων των ευρωπαϊκών γλωσσών που σημαίνουν «σχολείο». Μάλιστα, η λέξη επέστρεψε στη γλώσσα μας κι έδωσε έναν παράδοξο απόγονο, που αν το ήξερε ο κ. Άδωνις (που δεν έχει την πολιτικότητα του μακαρίτη του Χριστόδουλου) ίσως και να μην επέμενε στις ετυμολογικές περιπλανήσεις.

Βλέπετε, το λατινικό schola απέκτησε επίσης τη σημασία του παλατιανού τάγματος, και στο Βυζάντιο, το οποίο για αρκετόν καιρό είχε κρατική γλώσσα τα λατινικά και μετά είχε θεσμική ορολογία με πάρα πολλούς λατινισμούς, οι φρουροί του τάγματος αυτού ήταν οι σχολάριοι, δάνειο από το λατινικό scholaris (επομένως, η λέξη σχολάριος είναι αντιδάνειο). Αυτοί οι σχολάριοι, όπως μαθαίνουμε από το λεξικό Σούδα, ήταν παλατιανοί φρουροί που τους διάλεγαν κατ’ εξοχήν από τους Αρμενίους, και που το δημόσιο τους μισθοδοτούσε πάντοτε καλύτερα από τους άλλους στρατιώτες, ένα είδος επίλεκτου τάγματος δηλαδή.

Οι σχολάριοι αυτοί στις παρελάσεις και τις τελετές φορούσαν στα αυτιά τους ενώτια, όπως ήταν η ονομασία του συγκεκριμένου στολιδιού τότε. Αυτά τα σκουλαρίκια, που θα ήταν υποθέτω εντυπωσιακά, ονομάστηκαν λοιπόν σχολαρικά ενώτια, και επειδή είναι πολύ συχνό φαινόμενο να μαραίνεται και να πέφτει το ουσιαστικό και να ουσιαστικοποιείται το επίθετο (πρβλ. νεαρόν ύδωρ > νερό και άλλα πολλά) τελικά έμεινε σκέτο το σχολαρίκιον, που σιγά σιγά έγινε σκολαρίκιον και σκολαρίκιν και σκουλαρίκι. Οπότε όταν σήμερα βλέπουμε σκουλαρίκια και στους άντρες, πριν το θεωρήσουμε αταίριαστο, να σκεφτούμε πως στην απαρχή της λέξης βρίσκονται οι επίλεκτοι παλατιανοί φρουροί, οι σχολάριοι, ασφαλώς διαλεχτοί λεβέντες όλοι τους.

Να σημειωθεί πάντως ότι η λέξη σχολείον είναι μεταγενέστερη και μάλλον σπάνια· τα παιδιά των αρχαίων προγόνων μας την εποχή του Περικλή είχαν δάσκαλο τον παιδαγωγό ή πήγαιναν σε διδασκαλείον (ο αριστοφανικός Στρεψιάδης μάλιστα στο φροντιστήριον του Σωκράτη, καμιά σχέση με τα σημερινά)· πάντως όχι σε σχολείον ούτε καν σε σχολή, πράγμα που δεν τους εμπόδισε να κάνουν το χρυσόν αιώνα -και που φανερώνει τη λαθροχειρία του κ. Άδωνη, διότι βέβαια η χρήση της λέξης σχολείο γενικεύτηκε όταν είχε πια χαθεί η ετυμολογική διαφάνειά της. Όμως, ας απαντήσουμε στον κ. Άδωνη με τα όπλα του, την ετυμολογία: η μετεξέλιξη του ρήματος παιδεύω από τη σημασία «εκπαιδεύω» στη σημασία «βασανίζω» οφείλεται ακριβώς στο ότι οι μαθητές εκλάμβαναν τη φοίτηση στο σχολείο σαν βασανιστήριο· σε καμιά εποχή δεν πήγαιναν οι νέοι με χαρά στο σχολείο «για να περάσουν τον ελεύθερο χρόνο τους», παρά μόνο στην φαντασία του κ. Άδωνη.

Αν βγαίνει κάποιο συμπέρασμα από τη μελέτη της ετυμολογίας, αυτό είναι πως οι αρχαίοι όριζαν σαν πρωτογενή έννοια το να έχεις ελεύθερο χρόνο και να μην κάνεις τίποτα, τη σχόλη· και σαν δευτερογενή έννοια, άρνηση της πρωτογενούς, την α-σχολία, το να έχεις δουλειά (ίδιας ρίζας με τη δουλεία άλλωστε, κάτι που ίσως μας απασχολήσει σε επόμενο σημείωμα).

Επιστροφή στις ιστορίες λέξεων
Επιστροφή στα Γλωσσικά
Αρχική σελίδα του Νίκου Σαραντάκου